JAVIER CASARES BESCANSA naskis en Santiago de Compostela en la yaro 1875. Lu studiis medicino en la Universitato, ibe lu obtenis la maxim alta akademiala qualifiki. Pose, lu plu-bonigis sua cienciala formacado en stranjera landi, precipue en la perfektigado dil cezarala operaci.
Ta voyaji e lua intelektal kapableso igis posibla, ke lu esis kapabla parolar plu kam 10 lingui. Pos revenir aden Hispania li atingis la grado di oficiro en la hispana nav-armeo e lore lu iris al urbo El Ferrol, ube il konstruktis la familiala domo, ankor existanta.
Javier Casares esis un ek la maxim reputita mediki en Europa e pro co, mult altra prestija doktori kontaktis kun lu por obtenar certena diagnozuri. En la yaro 1922 lu mem produktis tre konocata medicinala siropo lore, la Yodovitamín Casares, qua esis tre uzata ca-tempe kontre la tuberkulozo e por plu-bonigar la defensi dil korpala organismo. Doktoro Casares ank okupis su pri la higieno dil populo, anke pri la kontre-gravideso.
Ultre medicino, la granda pasiono di Javier Casares esis la lingui. Il lernis inter 10 e 12 lingui, tale til lua lasta vivo-yaro multa navala kompanii uzis lua servi kom tradukero por ta navi qui arivis ad la komercala portuo en El Ferrol. Kand aparis Ido lu parlernis la nova linguo. Lu esas l'autoro, kun altra anciena idisit kom Alberto Galant e Pedro Marcilla, dil broshuro "Manual Completo de la Lenuga Internacional", editita en la yaro 1909, qua esis l'unesma metodo por lernar l'idala linguo en Hispania. En la yaro 1913 il esis membro dil Ido-akademio, ibe il laboris por la redaktado di vorti relatanta al cienci e specifike pri medicino.
Javier Casares ank esis aktiva skauto. En la 1920-yari lu promocis la kreon di skautista klubi en Hispania e lu mem esis la chefo dil skautista movemento en nia lando. Lu esis la autoro dil libro “Manual de Instructores” (Manu-libro di Instrukteri) dil yaro 1924. Hodie, ta verko trovesas en la maxim prestija bibliografio dil skautismo. Baden-Powell ipsa, l'iniciatoro dil skautismo, korespondis kun Javier Casarers e lu mem koncedis al hispaniana doktoro en la yaro 1934 l'insigno "Arjentea Foxo", la maxim importanta medalio en la skautisma movemento.
Doktoro Javier Casares Bescansa mortis en la yaro 1964.
JOSÉ SÁNCHEZ ROSA naskis en Grazalema (Cádiz) en la yaro 1864, che tre humila e povra hemo. Lu asistis skolo nur dum du yari, ma ankor infanto, lu lektis alta voce l'anarkisma jurnali a rurala laboristi en sua vilajo. Lu komencis propagar anarkismala idei pos sua parto-preno en kongreso eventita en Barcelona en la yaro 1891. Un yaro pose, en 1892, sub la akuzo favorigar rurala lukti e striki en la urbo Jerez de la Frontera, on enkarcerigis lu e quankam la puniso esis dum-viva enkarcerigo en la yaro 1901 onu liberigis lu. Pro sua parto-preno en nombroza lukti e striki, kom membro dil Federuro di Proletariala Asociuri di Andaluzia, il esis en karcero dum plu kam dek yari dum sua vivo.
Dum la yari travivita en karcero il studiis e malgre ke lu nul-tempe obtenis ofical titolo pri docado, il fondis nombroza skoli por laboristi, l’unesma en la vilajo Los Barrios en la yaro 1902. Il editis broshuri por avancigar la docado dil proletarii en Andaluzia, l’unesma en 1909 kun la titolo “La Aritmética del Obrero” (L’aritmetiko dil Proletario). En 1912, lu editis “La Gramática del Obrero” (La Gramatiko dil Proletario). En la versiono di ta broshuro editita en la yaro 1916 en Huelva, quan lu editis kun la pseudonimo "Tomás Gómez", che la fino aparas mikra kurso dil internaciona linguo Ido, ibe l’autoro parolas pri la
apteso di ta linguo por esor l’idiomo di omni. Co indikus, ke inter la yari 1912 e 1916 José Sánchez Rosa par-lernis la linguo internaciona Ido.
Dum ta yari José Sánchez Rosa durigis sua politikala lukto ed il esis ofte enkacerigita. En la yaro 1936, kande la generalo Franco rebelesis kontre la republikala guvernerio di Hispania, José Sánchez habitis lore en Sevilla, urbo qua apogis la rebelanta generalo. Quankam il maladesis, la rebelanta trupi arestis lu e pos kelka dii il esis fusilagata an la muri dil tombeyo di Sevilla.
Hodie, skolo en la urbo Sevilla nomesas “José Sánchez Rosa” e monumento homajas lu en sua naskala vilajo Grazalema.
VICTORIA ZÁRATE ZURITA naskis en Madrid en la yaro 1893. De 1912 til 1915 elu studiis en la Supero Skolo por Docisti. Pose lu komencis laborar kom docistino en madridana skolo. En 1918 el adheris su ad socialista sindikato di docisti. Lore, Victoria parto-prenis en kelka kongresi di docisti e kun la nova republikana rejimo en Hispania en la yaro 1931, elu kunlaboris en la redaktado di docala programo, qua pose esis uzata dil autoritati en la skoli di la tota lando.En 1931 la Ateneo di Madrid, la maxim importanta kulturala institucuro en la hispana chef-urbo, invitis el por diskursar. Elu elektis la temo “Religio en la Skoli”, antee lu signatis publika deklaro, ube lu manifestis sua propozizioni por supresar la religiala docado en la hispana skoli. Pos ta diskurso el apartenos al docado-fako dil Ateneo. En ta yari elu kunlaboris kun la maxim importanta docisti en Hispania por reformar e plubonigar la docado en nia lando.
En la yaro 1933 elu adheris al manifesto qua fondis la Asociuro di Amiki dil Soviet-Uniono, kun altr importanta hispana intelektoza homi, quale Antonio Machado, Federico García Lorca, Clara Campoamor o Victoria Kent. En la yaro 1936, en la komenco dil hispana milito, el adheris al Komunista Partiso. Dum ta yari elu laboris kom direktisto dil Laboristal Instituto en Valencia. En 1939, kande la milito finis, el retro-venis ad Madrid, ibe ulu denuncis el. Pose, lu esis arestata, torturata e kondamnata a 12 yari en karcero. Lu esis en la karcero di Bilbao dum du yari, pose el darfis ekirar en rejimo di kontrolata libereso. Pos l’ ekiro del karcero lu ne darfis laborar en ofical skoli, do, lu povis laborar nun kom privata docistino. En la yaro 1953, la administrerio ri-examinis elua laborala situeso, lore oni permesis, ke lu povis laborar kom docisto, tamen ne en Madrid e nultempe el povus okupar direktistala posteni. Lore, lu preferis exilar su aden Portugal. En Lisboa el mortis en la yaro 1964.
Victoria Zárate lernis l’internaciona linguo Ido en la komenco dil 2-esma yardeko, kand el komencis laborar kom docistino. En la yaro 1921 el adheris su al Hispana Idista Societo en Madrid. En ta asociuro elu esis membro dil direktanta komitato. La Laboristal Instituto di Valencia nun-tempe adjudikas singlayare la premio “Victoria Zárate” al maxim bona lernanto.
ROBERT CASTELLÓ PUJADES naskis en Barcelona en la yaro 1914. En 1928 lu lernis Esperanto, olim lu esis aktiva membro dil Zamenhof-Instituto di Barcelona. En la yaro 1932 lu konocis l’internaciona linguo Ido e balde lu ja esis mebro dil Iberiana Ido-Federuro, pose Hispan Amiki di la Linguo Internaciona Ido. En la yaro 1935 Robert atingis Diploma Atesto pri Savo ed en 1936 lu esis reprezentero dil Ido Konsul-Servo. Ca servo fondesis da Clara Kreis-Schneeberger kun la skopo mediacar donaci e por pruvar l’uzebleso di internaciona helpo-linguo.
En la yaro 1936 (monato julio) komencis en Hispania interna milito. Robert en ta yaro facis l’obligata militala servado en la vilajo Figueras, apud la frontiero inter Hispania e Francia. En la kazerno lu renkontris altra du idista yunuli e kune li organizis ido-kurso por soldati dum la libera tempo. Pose, kande la exterlanda volontarii venis aden Hispania por luktar apud la republikana aremo, Robert Castelló helpis en la franca frontiero okazione dil arivado di kelka esperantisti. Pos restado en la kalma vilajo Figueras la detachmento di Robert Castelló esis destinata aden Madrid. Ibe lu esis dum la lasta monati dil yaro 1936, en Somosierra e Guadarrama, vilaji situita an la montari. Robert parolis kelka lingui, tale, pos kelka monati lu recevis l’impero duktar detachmento ube preske omna soldati esis exterlanda. Ibe lu konocis la marshalo Josip Broz “Tito”, qua pose esos prezidanto di Yugoslavia. Dum ta yari, lu ofte sendis letri ad idala revui por postular la sokurso dil movemento idista por la republikana guvernerio.
Kande la milito finis, Robert Castelló ri-venis aden la vilajo Vilanova i la Geltrú, apud Barcelona. Lu sendis letri ad hispan jurnali por konocigar la linguo Ido, ma ta artikli ne aparis nam la nova hispan autoritati ne esis favora ad internacional movementi, komprenende anke ne ad internaciona lingui. Do, pos la milito omna idala asociuri dis-aparis, tamen Robert duris la kontakti kun multa idisti en nia lando, chefe en Katalunia ed en la andaluziana urbo Málaga. Danko a ta kontakti e a lua rilati kun idisti en la sudo di Francia ed en Suisia, lu helpis kelka idisti fugar su ek Hispania tra la franca frontiero.
Quankam modesta laboristo, lu esis shuo-shablonisto, Robert Castelló profitis omna okazioni por dis-konocigar nia linguo inter amiki e vicini. Inter li trovesis Juan Serra Güell, muzikisto di Vilanova i la Geltrú, qua pleis kanzoni kun sua orkestro en stradi e placi dil vilajo, lu sempre finis la pleadi per l’idala himno. Dum ta yari, en 1946, Robert atingis la diplomo di Ido-docero. Komence dil 6-esma yardeko, l’idisti en Hispania ri-organizis su circum prestija ed influanta advokato di Barcelona, Sioro Juan de Nadal i Quadras. Altra important idisti esis Joaquín Ferreras Fresquet, Pedro Marcilla e Manuel Escuder, anke la laborema Ido-docero Patricio Martínez, qua docis l’internaciona linguo en Valencia. En ta yari esis en Hispania preske mil homi qui parolis o studiis Ido. En la yaro 1963 onu organizis en Barcelona internaciona Ido-Konfero ed ibe parto-prenis anke Robert Castelló.
En la yaro 1975 Robert Castelló esis reprezentero dil Uniono por la Linguo Internaciona en Hispania. Dum la lasta yari di sua vivo lu translojis sua hemo aden Andora, mikra lando en la mezo dil Pirenei inter Francia e Hispania, ibe lu ank esis reprezentero di ULI-IDO. Dum ta yari lu esis paralizita e ne povis voyajar, do lua kontakti kun l’extera mondo sempre esis per ofta korespondado, ne nur en Ido, nam lu konocis altr internacional lingui. Ma la apogo e labori di Robert Castelló por nia linguo esis konstanta til sua morto en la yaro 1998.
PEDRO MARCILLA FERRÚS naskis en Albacete en la yaro 1875. Lu lerneskis Esperanto dum l'unesma yari dil 20-ma yarcento, lu esis la societano numero 460 dil Hispan Esperantal Federuro. Lu docis la linguo dil Doktoro Zamenhof en societi laboristala ed anke en l'akademio di Andrés Bravo del Barrio, un ek la'unesma esperantisti en Hispania, qua pose lernis Ido e dum kelka yari esis aktiv idisto. Dum ta yari, Pedro Marcilla renkontris kun Alberto Galant, qua interesis su pri la linguo dil Delegitaro (Ido). Sioro Galant konvikis a Pedro Marcilla e li kune fondis l'unesma idista klubo en Hispania, la "Hispana Mondolinguani".
Alberto Galant e Pedro Marcilla publisis l'unesma revuo en Ido en nia lando, sub la nomo "Laboro". Ibe, Marcilla esis la direktoro e Galant la chef-redaktero. Li anke, kun Doktoro Casares, tradukis doco-libro de la franca aden la hispana, ol esis l'unesma libro en Ido editita en Hispania. En la yaro 1923 Pedro Marcilla chanjis sua hemo aden Barcelona. Ek la profesionala vido-punto lu esis kontadisto en fabrikerio, ibe lu laboris matine e pos-dimeze, ma dum vespero e nokto lu laboris sen-cese por l'idala movemento. De Barcelona lu sendis konstante artikli por hispana jurnali e respondis l'ataki, qui, de tempo al tempo onu recevis kontre Ido.
En la yaro 1927 fondesis Hispan Ido-Societo, asociuro di qua Pedro Marcilla esis vice-sekretario, pose lu divenis prezidero. En la yaro 1931, lu e Sioro Manuel Escuder publisis vortaro Ido-Hispana, dum ta yari Pedro Marcilla ank esis redaktero dil revuo "Ad-avane!". En la yaro 1933 fondesis l'Iberiana Ido-Federuro, qua balde divenis la Hispana Federuro dil Amiki dil Linguo Internaciona, en ta asociuro Pedro Marcilla esis un ek la maxim aktiva membri. Marcilla en Barcelona e la suisiana J. Kreis Scheneeberger en Madrid esis l'anmi di Ido-linguo en Hispania, ta-tempe plu kam 100 homi sequis korespondal kurso dil linguo internaciona.
En la yaro 1936 komencis en Hispania civitanala milito, Sioro Kreis revenis aden Suisia. Idisti qui trovesis che la "nacionala" flanko mustis cesar irga propagando dil linguo , kelka ek li mem mortis ocidita, exemple en Asturias ed en Valladolid. Ti, qui habitis en zoni sub la republikal guvernerio ankore povis propagandar ed uzar la linguo, ma l'olima florifanta epoko dil linguo Ido en Hispania cesis. En Barcelona ed en Valencia mikra grupeti di idisti darfis uzar l'internaciona linguo, mem en Barcelona eventis kurso en la yaro 1937. Ma en la yaro 1939, pos la mitistala triumfo dil generalo Franco, irga agado kun la skopo propagandar o docar nia linguo esis interdiktata. Ma, kom dicata da altra hispan idisto, S-ro Robert Castelló "tam longe kam restos Marcilla, ne mortos Ido". Do, dum ta yari Pedro Marcilla preparis Hispan-Ido dicionario ed anke kompendio di gramatiko, qua regretinde perdesis en la imprimerio dum la milito.
En la yaro 1951, Pedro Marcilla sucesis ri-fondar la Hispan Ido-Societo. E se ni parolas pri l'internacional agadi dal Sioro Marcilla, ni devas dicar ke lu esis membro dil unesma Idista Akademio e dil Direktanta Komitato dil Uniono por la Linguo Internaciona. En l'Akademio Pedro Marcilla esis sekretario e, pos la morto dil Sioro Richardson en la yaro 1951, lu esis la prezidero dil Akademio, til sua morto en la yaro 1952 en Barcelona.
Segun skribis Alberto Galant, kompano di Marcilla dum l'unesma yari dil ido-movemento en Hispania, "pro la morto dil akademiano Marcilla, la Idismo perdis sua precipua propagero en Hispania". Joaquín Ferreres, altr importanta idisto en Hispania, dicis pri Pedro Marcilla ke "lu reprezentis la cerebro dil Ido-movado".
Ricardo MALLEN INSERTIS naskis en Aliaga (Teruel) la 3-ma di aprilo dil yaro 1892. Il laboreskis kom docisto kande lu apene evis 15 yari. Il docis en diversa vilaji, til yaro 1927, lore il iris aden l’urbo Calamocha (Teruel), ube il mariajis. Dum l’unesma dii dil interna civila milito (julio 1936), fashisma partisani arestis lu, sub l’akuzo esar membro di sinistra politikala partiso e sindikato. Lua nomo aparis en listo di suspektata homi, olim co signifikis preske la morto. Ma l’interveno di dextrala politikisto salvis lu ed altra duacent homi en la vilajo Calamocha.
Malgre to, la provincala guverniestro suspensis lu kom docisto, e pos la milito il esis judiciata pro la suspekto esar afina kun sinistra politikala idei. Altra multa docisti sufris ta sama judicio pos la milito en Hispania. La paroko e la jermandestro dil vilajo deklaris, ke forsan lu sequis sinistrala politikala partisi, tamen il nul-tempe propagis tala idei. Do, lu darfis durigar sua laboro kom docisto. En la yari 40-50 il esis la skolestro di Calamocha e lu recevis honorala distingi pro sua laboro, inter oli la kruco dil Ordeno dil rejo Alfonso X el Sabio en la yaro 1957.
Ricardo Mallén lernis esperanto per korespondala kurso organizata da esperantala asociuro en Madrid. En la yaro 1933 lu ja redaktis artikli favoroza a linguo Ido, exemple kunlaboruro en la revuo “La Asociación”, ofical organo dil docisti en la provinco Teruel, sub la titulo: “Ido, Esperanto Simplificado”, lore il propozis la docado di Ido en la skoli, ube l’internacional linguo povus uzesar por la korespondala kontakti inter lernanti en diferanta landi. Fine lu atingis la diplomo pri savo di Ido en junio di 1935.
La propagal agado di Mallen favoroze ad Ido esis konstanta til yaro 1936, anke lua saluti ad Idista Konferi, ex. dum ta organizata en Fredericia (Dania) en la yaro 1935. Tamen, post la monato julio 1936, kande on suspensis lu kom docisto, il mustis anke cesar sua agi por la linguo Ido pro politikala aferi.
En la jaro 1973 la Konsilantaro dil vilajo Calamocha aprobis nomizar la skolo per la nomo “Colegio Ricardo Mallén”, hodie la skolo nomas tale. Il mortis en la yaro 1987, evanta 95 yari.